مصالح عمدهای که برای نمبندی، آببندی و بامپوش ساختمانها به کار میروند، عبارتند از: خاک رس، مواد قیری و قطرانی، فلزات و آلیاژهای آنها، فرآوردههای پنبه کوهی ـ سیمان، کاشیهای سفالی و سیمانی، شیشه، مواد پلاستیکی و لاستیکی، چوب و ملاتهای ویژه.
۱-۲-۱۵-۲ خاک رس
خاک رس از مصالح بسیار مناسب برای آببندی است، بخصوص خاک رسهایی که حاوی مقدار زیادی بنتونیت باشند. در گذشته بامها را با کاهگل و کف و دیواره حوضها را با خاک رس پرمایه، اندود میکردند، اکنون نیز کاهگل در بام مناطق روستایی مصرف میشود و دیواره و کف منابع آب موقت، در کارگاههای ساختمانی با خاک رس پرمایه اندود میشود. خاک رس به هنگام خشک شدن، جمع شده و ترک میخورد، وجود کاه در کاهگل از ترک خوردگی آن جلوگیری میکند. افزودن آهک به خاک رس باعث کاهش انقباض و انبساط ناشی از خشک و تر شدن آن میگردد. در بعضی مناطق، مصرف شفته برای شیببندی بام مرسوم است که در عین حال، آببند کننده مناسبی نیز به شمار میرود. چنانچه به خاک رس قدری مواد قیری افزوده شود، در این صورت باعث بهتر چسبیدن آن به ویژه به سطوح قائم میشود. کاربرد یک ورقه پلاستیکی نازک به همراه خاک رس به منظور اقدامی اضافی و احتیاطی، مناسب است.
۲-۲-۱۵-۲ مواد قیری و قطرانی
مواد قیری و قطرانی (چسبانندههای سیاه) از پرمصرفترین مواد در عایقکاری رطوبتی به شمار میروند که در بند 2-7-6 به تفصیل در باره آنها بحث شده است. این مواد را ممکن است با گرم کردن، حل کردن در حلالهای مناسب یا به صورت امولسیون در ساختن لایههای آببندی و نمبندی مصرف نمود. مصالحی مانند چوب، مقوا و مواد نساجی را در کارخانه با این مواد آغشته نموده و به صورت پیشساخته برای مصرف آماده میکنند. تغییر مکانها و جابهجایی اجزای ساختمان در اثر پدیدههایی چون نشست پی، نیروهای زلزله، اختلاف درجه حرارت بین اجزای ساختمانی، تغییرات شبانهروزی و فصلی دما، هر کدام به تنهایی یا مجموعاً میتوانند تنشهای کششی و برشی در قشر عایق ایجاد کنند و در نتیجه سبب پارگی آن شوند. از این رو برای جلوگیری از ایجاد ترکهای ریز، الیاف و بافتههایی در لایههای نمبندی قرار میدهند. معمولترین مصالحی که برای تقویت قشر عایق در آن قرار میدهند، عبارتند از: مواد نساجی از انواع (کنف ـ چتائی یا گونی)، پنبه، مواد مصنوعی پلاستیکی و لاستیکی، الیاف شیشه، پشم شیشه، نمد شیشه، کاغذ و مقوا.
برای محافظت عایقهای رطوبتی نمایان قیری، آنها را با ماسه ریزدانه سفید یا رنگی روشن میپوشانند یا با لایهای از مواد منعکس کننده نور و گرما، مانند رنگهای آلومینیومی اندود میکنند.
لایههای عایق رطوبتی را به کمک چسبها و مواد قیری و قطرانی در محل مورد نظر اجرا میکنند. معمولترین روش آببندی و نمبندی در ایران استفاده از قیر به همراه لایههایی از گونی (چتائی) میباشد که قیرگونی نام گرفته است. قیر جامد را حرارت داده و به حالت گرم بر روی بستری از اندود ماسه سیمان میمالند. لایهای از گونی بر روی آن میکشند و از نو قشری از قیر گرم را بر روی گونی میمالند و در صورت نیاز این عملیات را تکرار میکنند. در سالهای اخیر، ساختن و مصرف انواع عایقهای پیشساخته با مواد قیری و پلاستیکی به همراه مقوا، گونی، منسوجات پنبهای، شیشهای و نظایر آن رایج شده است. در کشورهای صنعتی قطعات کوچک عایقهای پیشساخته از این نوع به نام شینگل[1] رایج است.
۳-۲-۱۵-۲ فلزات و آلیاژها
فلزات و آلیاژها مصالح بسیار مناسب و مطلوبی برای عایقکاری هستند، ولی به علت گرانی، کمتر مورد استفاده قرار میگیرند. عمدهترین فلزات که در پوشش بامهای شیبدار (شیروانیها) به صورت صاف و موجدار و نیز در ساختن آبروها و درزبندی و درزپوشی مصرف میشود، ورق فولادی گالوانیزه (یا اصطلاحاً آهن سفید) است. از حلبی یا ورق فولادی قلعاندود[2] نیز به طور محدود استفاده میشود. فولاد زنگنزن و مس، فلزاتی گرانبها هستند که جز در موارد استثنائی مصرف آن مقرون به صرفه نیست. آلومینیوم نیز مانند مس گران است، ولی دوام آن بسیار خوب بوده و جبران گرانی قیمت آن را میکند. این فلز را به صورت ورقهای صاف و موجدار بزرگ و شینگل، در پوشش شیروانی بامها مصرف میکنند، از ورقههای بسیار نازک آلومینیوم، مس، سرب، روی، قلع و آلیاژهای گوناگون به همراه عایقهای پیشساخته قیری و لابهلای آنها به صورت مغزی استفاده میشود.
۴-۲-۱۵-۲ فرآوردههای پنبه کوهی ـ سیمان
فرآوردههای پنبه کوهی ـ سیمان به صورت ورقهای بزرگ موجدار با موج کوتاه و بلند (سازهای) به همراه قطعات اتصال آنها، مانند آبرو، کلگی (تیزه زوج)، کناره و مانند اینها، برای پوشش بامهای شیبدار استفاده میشود. روی هم افتادگی لبه ورقها، جزئی و حدود (10%) است.
نوع دیگر از فرآورده پنبه کوهی ـ سیمان که به”اردواز“ مشهور شده، قطعات صاف با ابعاد کم است که به تقلید از سنگ لوح ساخته شدهاند و در موقع سوار شدن روی هم حدود سطح همپوشانی دارند، ضخامت قطعات حدود 4 میلیمتر است.
۵-۲-۱۵-۲ پوشش بامهای شیبدار
پوشش بامهای شیبدار با سفال از زمانهای گذشته در نواحی شمالی ایران، معمول و متداول بوده است، امروزه نیز سفال یکی از بهترین مصالح برای پوشش بام به شمار میرود. قطعات سفال در جهت عرضی و طولی روی هم را میپوشانند و به اشکال گوناگون ساخته میشوند. از محاسن بامپوشهای سفالی میتوان زیبایی، دوام، عایق بودن نسبی حرارتی و سهولت در تعویض قطعات معیوب و شکسته را نام برد. در مقابل، سنگینی نسبی آنها از معایبشان به شمار میرود. ساختن سفال سقفی امروزه به صورت کارخانهای درآمده است و همانند آجر تولید میشود، ولی در انتخاب خاک مناسب آن باید دقت کافی به عمل آید. خاک سفال باید دارای مواد گدازآور کمی باشد تا ضمن پخت، شکل خود را حفظ کند. سفالهای بامپوش در انواع بدون لعاب و لعابدار در رنگهای متنوع تولید میشوند. بامپوشهای سیمانی به شکل قطعات سفالی و به روش بلوکهای سیمانی تولید میشوند.
۶-۲-۱۵-۲ مواد پلاستیکی و لاستیکی
مواد پلاستیکی و لاستیکی به صورت مخلوط با مواد قیری و قطرانی در ساخت عایقهای رطوبتی مصرف میشوند و یا به شکل ورقه و بافته برای تقویت لایههای عایق به کار میروند و یا به حالت امولسیون و خمیر برای تعمیرات، مورد مصرف قرار میگیرند. از ورقههای پلاستیکی نیز برای آببندی و نمبندی میتوان بهره گرفت. استفاده از ورقههای سخت پلاستیکی برای کارهای تعمیراتی نتایج مطلوبی در بر داشته است. از ورقههای صاف و موجدار شفاف و نیمشفاف پلاستیکی برای نورگیر بام به همراه ورقههای فلزی و آزبست ـ سیمان استفاده میشود. نوعی وینیل پاشیدنی نیز برای پوشش نهایی عایقها و کارهای تعمیراتی به مصرف میرسد.
۷-۲-۱۵-۲ ملاتهای ویژه
با افزودن مواد آببند کننده به مخلوط ملاتها، میتوان ملاتهای ویژهای ساخت که در نمبندی پیها و سطوح قائمی که در معرض باران توأم با باد قرار میگیرند و در کف و بدنه استخرها و منابع آب به کار میروند. ملاتهای ویژه ممکن است از اختلاط ماسه به عنوان ماده پر کننده و چسبهای پلیمری ساخته شوند. باید توجه داشت که مصرف پارهای از ملاتهای ویژه و روشهای اجرایی آنها، نیاز به مطالعه و دقت و تخصص کافی دارد و بهتر است قبل از اجرا، نمونههای آزمایشی آنها ساخته شود.
۸-۲-۱۵-۲ چوب
از چوب گونههای مختلف، در کشورهایی که دارای چوب خوب و فراوان هستند، قطعاتی به نام شینگل[3] و شیک[4] میتراشند و همانند سنگ لوح یا آزبست ـ سیمان روی یکدیگر قرار میدهند، به قسمی که آب باران و برف نتواند از لابهلای آنها به درون ساختمان نفوذ کند. در بعضی از کشورها مصرف چوب یا تخته فیبری مصنوعی که با مواد قیری و قطرانی آغشته شدهاند، در پوشش شیروانیها رایج است. ابعاد شینگلها و شیکها از 400 تا 600 و ضخامت آنها از 10 تا 13 میلیمتر میباشد.
۹-۲-۱۵-۲ شیشه
در پوشش بام، شیشه به دو صورت مصرف میشود، یکی موجدار همانند ورقهای سیمان ـ پنبه کوهی به ضخامت حدود 10 میلیمتر که به همراه این ورقها و ورقهای فلزی به عنوان نورگیر به کار میرود و دیگری به صورت تخت و مسلح با توری فلزی به ضخامت حدود 6 میلیمتر که در قاب فلزی، نصب و در نورگیرهای بام به مصرف میرسد. از الیاف شیشه و پشم و نمد شیشه نیز همانطور که قبلاً ذکر شد، برای تقویت عایقهای رطوبتی استفاده میشود.
[1]. Shingle
[2]. Bright Plate=Tin Plate
ممکن است به جای قلع از مخلوطی از 25% قلع و 75% سرب برای پوشش ورق فولادی استفاده شود که در این صورت آن را Tin Plate مینامند.
[3]. Shingle
[4]. Shake